Yfir úfna
og ygglna dröfn
alvalds höndin leiði skip og skipshöfn heil í höfn hættum frá þeim greiði.
Mér finnst vel við hæfi í dag, þegar við höldum Sjómannadaginn hátíðlegan að fara nokkrum orðum um bæinn okkar - Húsavík - þennan ágæta bæ, sem hefur fóstrað okkur svo vel, þar sem sjómennskan er samofin sögu bæjarins, tilurð hans og framþróun. Landnámabók segir frá því að á Húsavík hafi norrænir menn fyrst haft vetursetu á Íslandi. Var þar á ferðinni sænskur maður, Garðar Svavarsson að nafni. Hann var um vetur norður í Húsavík við Skjálfanda og gerði þar hús. Af þeim húsum hlaut víkin nafnið, sem mun því vera eitt elsta örnefni landsins. Það er einkum tvennt sem kemur til greina og hægt er að fóta sig að nokkru á, um Húsavík á fyrri tímum, en það er kirkjan og verslunin, en þorpsmyndun hófst ekki á Húsavík fyrr en seint á nítjándu öld. Talið er að kirkja hafi risið á Húsavík a.m.k. á l2. öld. Telja verður nokkuð víst að kirkja og prestsetur hafi alla tíð verið á sama stað á Húsavík allt til ársins l907 að núverandi kirkja var byggð. Kirkjan og prestsetrið stóðu norðarlega og ofarlega þar sem gamli kirkjugarðurinn er nú. Í Húsavík lentu kaupmenn skipum sínum til
verslunar, enda skárst höfn þar í Þingeyjarþingi,
þaðan sem best náðist til fjölmennra sveita.
Lengi framan af var sigling til Húsavíkur afar stopul,
stundum alls engin en stundum all veruleg. Fyrst eftir að einokunarverslunin
hófst árið l602 var Húsavík ekki talin
með höfnum sem siglt skyldi á, en úr því
var bætt árið l6l4 og hefur Húsavík verið
fastur verslunarstaður frá þeim tíma. Eins og að framan segir er það einkum verslunin og kirkjan sem eitthvað er skráð um og veita upplýsingar um Húsavík á liðnum öldum, vitað er að þjóðverjar versluðu hér á 16. öld og konungsverslun var hér um skeið, síðar kom svo einokunarverslunin til sögunnar, en frjá l787 til l882 máttu selstöðukaupmenn teljast hér einráðir um verslun, lengst af verslunarfyrirtækið Örum og Wulf. Það er svo árið l882 sem Kaupfélag Þingeyinga var stofnað og byrjaði hér starfsemi sína, og hóf samkeppni við selstöðuverslunina. Upp úr aldamótunum komu svo fleiri verslanair til sögunnar, en selstöðuverslunin hætti hér starfsemi árið 1918. Árið l9l2 var Húsavíkurhreppi hinum gamla skipt upp í Húsavíkurhrepp og Tjörneshrepp og voru þá íbúar í Húsavíkurhreppi hinum nýja rúmlega 300. Hinn l. janúar árið l950 fær svo Húsavík kaupstaðarréttindi, en þá voru íbúar Húsavíkur rúmlega l200. Á fyrstu 30 árum kaupstaðarins frá l950 - l980 tvöfaldaðist íbúafjöldinn. Eftir 1980 hægði verulega á fólksfjölgun á Húsavík og bæjarbúar urðu flestir árin l983 og l996 þegar þeir voru 2514 og hafði íbúafjöldinn verið stöðugur um 2500 í meira en áratug. Síaðastliðin ár hefur íbúum aðeins fækkað. En stundum aftur ég aleinn má, Húsvíkingar hafa frá fornu fari stuðst við sjávarafla og hefur útgerð og fiskvinnsla verið ein styrkasta stoð þessa bæjar. Fyrstu forsendur fyrir útgerð að einhverju marki umfram vöruskipti og sjálfsþurft komu í ljós á áttunda áratug nítjándu aldar þegar Verslun Örum og Wulffs hóf fiskkaup eins og verslunarstjórinn Þórður Guðjohnsen þekkti frá Suðurlandi og víðar. Fram yfir aldamótin 1900 var aðeins um að ræða sjósókn á opnum ára- og seglbátum frá vori og fram á haust, en sökum skorts á hafnarmannvirkjum var ekki hægt að sækja sjó á vetrum að neinu marki. Árið 1900 kom Bjarni Sæmundsson, fiskifræðingur
til Húsavíkur og kynnti sér sjávarútveg
Húsvíkinga: Hann segir meðal annars í tímaritinu
Andvara árið eftir: Menn róa nú frá
Húsavík lengst um 2 mílur vestur í flóann,
og svo norður í kringum Lundey. Sjór er stundaður
frá maí til ársloka ef afli endist svo lengi. Aðal
veiðarfærið er lóðin, en einnig eru brúkuð
handfæri og þá fiskað við laust, en aldrei
legið við stjóra. Fyrir dufl hafa menn keilumyndaðar
baujur og bandingja fyrir stjóra. Árið 1905 kom fyrsti vélbáturinn til Húsavíkur og var honum gefið nafnið Hagbarður TH 76. Árið l907 voru vélbátarnir orðnir 10. Þá efndi Ari Jochumsson til verðlaunasamkeppni um bestu vísuna þar sem rímuð væru saman nöfn þessara tíu báta. Verðlaunin hlaut Jón Runólfsson, smábarna- kennari á Húsavík. En vísan er svona: Hagbarð, Ylfing, Geysi, Gunnar, Þegar fyrstu vélbátarnir komu til sögunnar
jókst mjög áhugi Húsvíkinga á
sjósókn og leituðust þeir eftir að verða
þátttakendur í þróun fiskveiða
á vélbátum þrátt fyrir að aðstæður
væru þeim á ýmsan hátt óhagstæðar.
Hafnleysið var þeim þyngst í skauti. Það
var ekkert skjól í höfninni og báta varð
að setja upp í fjöruna til að bjarga þeim
undan brimi og veðrum. Við þessar óhagstæðu
aðstæður þýddi ekki að hugsa um stóra
báta. Vegna hafnleysis misstu Húsvíkingar báta
í sjóinn eða fengu þá brotna upp í
fjöru. Mestur varð skaðinn árið l934, þrátt
fyrir að þá væri búið að byggja
hluta af hafnarbryggjunni, núverandi Suðurgarði. Þórarinn
Stefánsson þáverandi fréttaritari Ríkisútvarpsins
segir m.a. í frétt 27. okt. það ár. "
Í nótt var hér stórviðri af norðri
með hafróti svo miklu að menn muna ekki annað eins.
Gekk sjór yfir bryggjuna og bólverk og tók allt
lauslegt sem fyrir var svo sem bryggjustaura, mótorbáta,
tunnur o.fl. og fleygði þessu fram og aftur um fjöruna.
Öll uppfyllingin ofan við Hafnarbryggjuna brotnaði upp
og þvoðist í burtu. Sjálf bryggjan stendur nokkurn
veginn óskemmd. Kaupfélagsbryggjan brotnaði og er
því nær ónýt orðin. Tveir stórir
motorbátar og fjórir trillubátar týndust
eða brotnuðu í spón og margir beituskúrar
hafa brotnað og færst úr stað. Öll framhliðin
á húsi Hafnarsjóðs brotnaði og gekk sjórinn
inn í húsið og eyðilagði fisk er þar
var." Jóhannes Guðmundsson kennari á Húsavík segir frá því að sumarið l924 hafi verið sérstaklega hagstætt fyrir sjómennina á Húsavík. Mjög góður afli var á alla bátana allt sumarið, stærri sem smærri og telur Jóhannes að þá hafi Húsvíkingar byrjað að rétta úr kútnum og síðan l924 hefði varla nokkur lifað við verulegan skort á Húsavík. Einnig hefðu sjómenn um þetta leyti byggt sér hús og klæðaburður fullorðinna og barna varð vandaðri. Þáttaskil urðu í Útgerðarsögu Húsvíkinga á árunum kringum l930 þegar árabátarnir hurfu að mestu, en við tóku eingöngu vélbátar. Bætt hafnaraðstaða varð lykillinn að aukinni vélbátaútgerð, en hafnarbryggjan sem áður er getið var fullbúinn árið l936 og bygging hafnargarðsins hófst árið l944. Bryggjuaðstaðan varð til þess að byrjað var að salta síld í smáum stíl árið l934 og hraðfrysting á síld og fiski hófst árið l936. Síldarverksmiðja var byggð árin 1937 - 1938. Þetta allt hvatti til þess að keyptir voru stærri bátar. Dæmi voru um að útgerðir hefðu samstarf um síldveiðar, það varð einnig til þess að útgerð smábáta óx þar sem beita var næg og þeir lögðu stund á þorskveiðar. Hin aukna síldveiði og smábátaútgerð var til þess að síldin varð aðalþungamiðjan í útgerð frá og með 1944. Stóru bátarnir veiddu síld á sumrin en stunduðu þorskveiðar við Suðvesturland á vetrum. Skipin stækkuðu og veiðarfærin urðu stórvirkari, síld var söltuð á Húsavík allt til ársins l969, en þá hrundi síldarstofninn, þó var söltuð síld í smáum stíl á árunum l980-l984. Nótaveiðar á þorski, ufsa og ýsu hófust fyrir Norðurlandi árið l962, þessar veiðar náðu hámarki á árinu l969, en þessum veiðum lauk árið l974. Á þessum árum fjölgaði bátum mjög mikið á Húsavík, þannig voru hér árið l960 fimm dekkbátar af stærðunum 8 - 40 tonn, tólf árið l970 og tuttugu og einn árið l975, þegar nótaveiðarnar voru hættar. Á næstu árum voru keyptir nokkrir bátar til viðbótar, en síðan dró úr fjöldanum og frá l980 fækkaði bátum af stærðinni l5 - 70 tn. mjög mikið. Smábátaútgerð hefur alla tíð verið almenn og mjög mikilvæg atvinnugrein á Húsavík. Fjölmargir sjómenn og útgerðarmenn byrjuðu að sækja sjóinn á smábát og einnig var algengt að eldri menn, sem hættu á stærri bátum, fengju sér trillu. Trilluútgerðin var sérstaklega mikilvæg á þeim tíma sem Húsvíkingar sóttu í stórum hópum á vetrarvertíð syðra. Margir þessarra manna áttu trillu og sóttu sjó á henni yfir sumarið og fram á haustið. Smábátasjómenn hafa líka sumir hverjir lagt stund á eldri atvinnugreinar sem höfðu nánast lagst af. Hér er átt við selveiði og hákarlaveiði og verkun á sel, hákarli og öðru sjávarfangi. Þá hefur hrognkelsaveiðin ávallt verið stunduð á smábátum, og verið stór þáttur í afkomu þeirra flestra. Árið l976 hófst togarútgerð á Húsavík, en tilraunir til slíkrar útgerðar í samvinnu við önnur sveitarfélög mistókst seint á sjötta áratugnum. Í dag er gerður út frá Húsavík einn rækjufrystitogari , eitt uppsjávarveiðiskip, einn fiskibátur yfir 100 tonn, fjórir fiskibátar l7 - 40 tonn, tuttugu og sex fiskibátar undir 10 tonnum, fimm hvalaskoðunarbátar og tuttugu og einn skemmtibátur, eða samtals 59 skip og bátar. Rækjuveiðar bátanna frá Húsavík hófust að einhverju marki eftir miðjan áttunda áratuginn, en frá þeim tíma hafa rækjuveiðar og rækjuvinnsla verið fyrirferðamiklar í sjávarútvegi Húsvíkinga. Á allra síðustu árum hefur útgerð hvalaskoðunarbáta verið mjög blómleg á Húsavík, hér er um nýja atvinnugrein að ræða þar sem Húsvíkingar hafa verið í fararbroddi, þessi starfsemi hefur öðru fremur aukið mjög ferðamannaiðnað á Húsavík og komið Húsavík á kortið í þeim málum. Ég vil ekki láta hjá líða í þessari umfjöllum minni um Sjávarútveg okkar Húsavíkinga að minnast á Sjóminjasafnið sem opnað var á síðasta ári og sýnir okkur betur en mörg orð sögu sjósóknar frá Húsavík frá upphafi til dagsins í dag. Þá vil ég einnig nefna lofsvert framtak þeirra sem komið hafa upp Hvalamiðstöðinni á Húsavík. En mikið frumkvöðlastarf er unnið í báðum þessum stofnunum. Það hefur ávallt verið mikið líf fyrir
neðan Bakkann, á árum áður var þar
beitt og stokkað í hverjum skúr, söltuð síld
á Hafnarstéttinni og bryggjunum og svæðið
iðaði af mannlífi. Á síðustu árum
hefur hafnarsvæðið tekið á móti miklum
fjölda ferðamanna og ber á sér alþjóðlegan
blæ, það verður því ekki annað
sagt en að Hafnarsvæðið á Húsavík
hafi verið og verði miðpunktur þessa bæjar. Ágætu Sjómenn: Ég ætla að lokum að fara með sjóferðabæn eftir Hákon Aðalsteinsson og bið að inntak þessarar bænar fylgi ykkur: Gæfan sé með þér í straumi lífsins leiða, lánið þér fylgi um viðsjál ólgu höf. Velkomin heim yfir hafsins vegi breiða, hamingjan verði þín æðsta morgun gjöf. |